سرخوردگی روانی و جامعه ستیزی ترامپیسم - آفتاب صبا

بخشی از هواداران ترامپ از مسائل روانی رنج می برند؛ و البته نه همه آنان. یکی از ویژگی های دونالد ترامپ در دوران چهار سال ریاست جمهوری اش گرایش روانی او به افزایش منازعات داخلی و خارجی بود. چنین شخصیت هایی در گوشه و کنار ما، کم نیستند. در محیط های محدودتر، در قوم و خویشان، در اداره، در شهر و کشور کسانی هستند که با روش و منش و روحیات خاصی که دارند، به سرعت جمع را تحت تأثیر قرار می دهند، بلافاصله دوقطبی ایجاد می نمایند و به اصطلاح همه را به جان هم می اندازند.

چنین شخصیت هایی، فتنه انگیز و در نهایت جامعه ستیزند؛ چون جامعه اساسا یعنی سازگاری و اینها ناسازگاری را در سویه های گوناگون دامن می زنند. هرچند ترامپ صاحب قدرت سیاسی و مالی بود اما گویی از حقارتی ذاتی رنج می برد. کوشش او همیشه بر آن بود که در جامعه آمریکایی از خود یک کارآفرین پیروز نشان دهد؛ چیزی که نبود. کارآفرینی او با تردید و تمسخر روبرو بود. مشهور است که در فرهنگ سیاسی آمریکا مردانی که آمریکا را ساخته اند کسانی بوده اند که با کوشش نوآورانه ثروتمند شده اند و نه از راه خرید و فروش املاک و مستغلات. شخصیت جاه طلبی نظیر ترامپ این رنج تحقیرآمیز را همیشه بر دوش خود احساس می کرد. او نه راکفلر بود که از راه تصفیه نفت و خط لوله و خط آهن ثروتمند شده باشد، نه مورگانِ خطرپذیر در صنعت برق، نه فورد خودروساز و نه بیل گیتس و نه استیو جابز بود. او بسازبفروش بود.

تعریف هایی که گاه و بیگاه از خود می نماید گونه ای از خودشیفتگی را به نمایش می گذارد که در واقع واکنشی به آن تحقیرهاست. در سطحی عمومی، در ادبیات نظریه انتقادی عبارت طبقه فرودست برای مردمی به کار می رود که به لحاظ اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی از سلسله مراتب قدرت طرد شده اند. به نظرم نام گذاری طبقه فرودست وجه محدود مالی (طبقاتی) دارد و قابل مناقشه است و ویژگی های روانی و روان شناسی اجتماعی را پوشش نمی دهد. ترامپ ویژگی افراد جامعه ستیز را دارد که در زیر انبوهی از ثروت پنهان شده است.

جامعه ستیزی هم وجهی داخلی دارد و هم وجهی بین المللی. ترامپ هوادارانی در دنیا و از جمله در ایران داشت که اغلب از همین ویژگی جامعه ستیزی رنج می برند و رنج می دهند. آنانی که به دلیل ویژگی های روانی به سراغ ترامپ رفته اند، شایسته مطالعه اند. نمی دانیم از 70میلیونی که در آمریکا به او رأی داده اند و از نمونه های ایرانی شان چه تعداد ذیل این گونه نابسامانی های روانی جای می گیرند. آنچه اجمالا می دانیم این است که جامعه ستیزی، نوعی واکنش روانی در افرادی است که از ویژگی های مشابهی برخوردارند. شاید مهم ترین ویژگی ایشان این است که علیه هسته های مفهومی قدرتِ اجتماعی یا بین المللی عمل می نمایند. مثلا با مفاهیم و موضوعاتی مانند تغییرات آب وهوایی، همکاری های بین المللی، گرایش ها و برداشت های علمی و عمومیِ معطوف به مبارزه با کرونا و... مخالفت می نمایند. در این راه با هر کسی، از جمله با دشمنان خویش نیز ائتلاف می نمایند؛ البته ائتلاف های ضداجتماعی. اغلب، اینها مطرود جریان های اصلی فکری و اجتماعی اند و توسط جریان های دامنه دار و ساخت یافته قدرت تاریخی-سیاسی که در گذر زمان جا افتاده اند، به بازی گرفته نمی شوند. از این رو راه میانبری که برایشان باقی می ماند، جامعه ستیزی است که بتوانند به سرعت بر این جریان های جاافتاده تاریخی فائق آیند. این راه میانبر برای اقشار محرومی که در آفریقا، آسیا، اروپا و... زندگی می نمایند، ترور و کشتار است و برای جامعه ستیزانی که صاحبان ثروت اند، تخریب بنیان های اجتماعی سازگاری ملی و بین المللی. اگر بخواهم روشن تر سخن بگویم، نمونه ای از ایران را نشان می دهم. در ایران، دو جریان اصلی قدرت در طول تاریخ 40ساله شکل گرفته است: اصلاح طلبی و اصولگرایی. شماری از بازیگران خواستار قدرت نمی توانند جذب این دو جریان اصلی شوند؛ از این رو به کسانی روی می آورند که در پی شکستن این ساختار دوقطبی اند. از میان این شمار بعضی دلایل مالی دارند و بعضی دلایل سیاسی یا فرهنگی. اما بعضی ویژگی های خاص روانی دارند؛ جامعه ستیز و سامان گریزند.

محور اصلی این نوشتار معطوف به آنان است و ضروری است دریچه های جدیدی در علوم سیاسی ایرانی برای مطالعه آنان باز گردد. بعضی از اینها توان جذب طیف های گوناگون مذهبی تا غیرمذهبی را دارند و دامن خود را از مفهومی گنگ به نام مُهر کوروش تا علاقه مندی به ترامپ گسترش می دهند. درباره هواداران ایرانی ترامپ با این طیف به ظاهر نامتجانس روبه رو بودیم؛ از سلطنت طلبان تا نیروهایی کاملا متضاد در سوی دیگر طیف. بخش مهمی از نیروهای اصلی اینها به دلایل جامعه ستیزی روانی با یکدیگر پیوند می خورند. به نظر می رسد ویژگی های مشترک روانی اینان قابل توجه تر است تا ویژگی های مالی، مذهبی، قومی یا ایدئولوژیک. افرادی سرخورده که با یکدیگر پیوندی روحی-روانی دارند. از این روست که نام گروه برای اینان شاید بهتر باشد تا اطلاق طبقه که مفهومی مالی است.

نگارنده در مشاهدات خود پیوندهایی را در بین آنها دیده ام که در نگاه نخست برایم حیرت آور بوده است. مثلا افرادی کاملا غیرمذهبی از نامزدهایی در انتخابات های ایران دفاع می نموده اند که آشکارا نشان از گرایش های مذهبی و شبه افراطی داشته اند. پس از کنکاش و گفت وگوی فراوان، بیش از هر چیز سرخوردگی های روانی آنان در عرصه قدرت اجتماعی را مشاهده نموده ام. سرخورده قدرت و دورافتاده جماعتاند و این، نوعی حس تحقیرشدگی و ویژگی ضداجتماعی را در میانشان پدید می آورد. نتیجه آن، کنش های به شدت خودنمایانه، تبرج آمیز، نامتعارف و ساختارشکنی سیاسی در سطح ملی و بین المللی است.

ترامپ بهترین کاندیدایی است که می تواند فضای ملی و بین المللی را به سوی آشفتگی مورد نظر این ساختارشکنان جامعه ستیز روانی به پیش ببرد، از همین روست که حامیانی در داخل و خارج از آمریکا دارد. بخش مهمی از اینها محرومان روانیاند که در جای جای دنیا پراکنده اند. هم از این روست که ساختارهای نهادی بین المللی، فرهنگ های جاافتاده در تاریخ بشری و تمدن های اصیل در معرض تخریب ترامپیسماند. این نهادها ابزارهای اساسی جامعه پذیری سیاسی بین المللی است؛ چه با آنها موافق باشیم یا نباشیم. جامعه پذیری سیاسی یعنی پذیرش قدرتِ هنجارهای به ارث رسیده از تاریخ و دقیقا مخالفت با هنجار است که سرخورده های روانیِ از قدرتِ عرفی را به ترامپیسم پیوند زده است.

ممکن است یک استاد علوم سیاسی، یک فعال مدنی، یک رجال سیاسی، یک متفکر ، یک کارآفرین عظیم مالی در گذار زمان از گرایش های فکری، فرهنگی، سیاسی و مالی خویش ناامید شده و به روان پریشی، جامعه ستیزی و نظم گریزی گرفتار گردد. بشر همیشه در معرض فروافتادن در عقده های فروخورده روانی است. مهم آن است که نظام های سیاسی سازوکارهایی عقلانی داشته باشند که گرفتار چنین شخصیت هایی نشوند؛ همه نکته همین جاست.