آیا قیمت اثر پرویز تناولی غیرمنطقی است؟ - آفتاب صبا

برگردیم به سوال اصلی: آیا قیمت بیش از چهارده میلیارد تومان برای مجسمۀ تناولی گران و غیرمنطقی بوده است؟ برای اینکه بتوانیم به این سوال (و هر سوال مشابهی) پاسخ درستی بدهیم باید اول با مولفه ها و عواملی که در قیمت گذاری یک کار هنری اثرگذار هستند آشنا باشیم.

در خصوص آثاری که خیلی خاص و درجه یک نیستند حتی عواملی مثل اندازۀ اثر، مادۀ به کار رفته در ساخت اثر، زمان صرف شده برای ساخت آن و به طور کلی هر چیزی که به عنوان هزینۀ ساخت اثر به حساب بیاید می تواند روی قیمتش تاثیرگذار باشد. البته همۀ این ها زمانی ارزش خواهند داشت که محصول نهایی اصلا یک کار هنری به حساب بیاید و بتواند تاثیر و گیرایی مخصوص هنر را در نظر مخاطبانش داشته باشد.

اما در یک سطح بالاتر، معروفیت و اهمیت هنرمند، کیفیت بصری اثر و اهمیت تاریخی آن (در کنار عوامل دیگر) مهم ترین عواملی هستند که قیمت اثر را معین می نمایند. علت اینکه چرا این عوامل قیمت را بالا می برند هم نسبتا ساده است: تعداد آثاری که خالق مشهور، کیفیت بصری ویژه و اهمیت تاریخی بالا داشته باشند نسبت به تعداد خریداران این آثار بسیار کم است و همین قاعدۀ ساده باعث بالا رفتن قیمت این آثار می گردد.

با این وصف آیا مجسمۀ شاعر نشسته مولفه های لازم برای رسیدن به این قیمت را داشته است؟ قبل از هر چیز اگر به عوامل سطحی تری مثل مقدار و جنس اثر و تکنیک کار توجه کنیم، این مجسمه از هر حیث یک اثر پرهزینه و با ارزش به شمار میرود. اندازۀ اثر 142×53×58 است که اندازۀ نسبتا بزرگی است و جنس آن از برنز است که فلز گران قیمتی است. مهم تر از این ها کار اجرا شده روی اثر ظرافت بسیار زیادی دارد و تقریبا تمام سطح آن از کالیگرافی برجسته پوشیده شده است. اما هیچ شکی وجود ندارد که همۀ این عوامل هم نمی توانند قیمت این کار را تا آن مقدار بالا ببرند. پس باید به سراغ عوامل سطح بالاتر رفت.

اولین نکته دربارۀ معروفیت و اهمیت خالق اثر یعنی خود پرویز تناولی است. دربارۀ معروفیت بین المللی تناولی شاید اشاره به همین نکته کافی باشد که در سال 1389 یکی از آثار تناولی با عنوان شاعر و قفس (که اتفاقا از لحاظ سبک و مضمون بی شباهت به اثر فعلی هم نیست) در حراجی کریستی دوبی به قیمت بیش از یک میلیون دلار فروخته شد که به قیمت امروز برابر با رقمی بیش از بیست و پنج میلیارد تومان است.

اما معروفیت تناولی از کجا به دست آمده است؟ تناولی یکی از چهره های برجستۀ اولین نسل منسجم و مرتبط از هنرمندان مدرن ایران است که تغییر راستای چشمگیر در راستا هنر ایران ایجاد کردند و مکتب تازه ای را در هنر ایرانی پدید آوردند که گاهی از آن با عنوان مکتب سقاخانه یاد می گردد؛ مکتبی هنری که نگاهی معاصر و مدرن به عناصری از فرهنگ و سنت ایرانی می اندازد و عناصر سنتی را (از عناصر فرهنگ عامه گرفته تا عناصر مذهبی و عرفانی) در قالب هایی خلاقانه و بدیع عرضه می نماید.

گگرددن یک افق تازه در عرصۀ هنر یک کشور چیزی نیست که تاثیری بر کلیت فرهنگ آن جامعه نداشته باشد. افق های تازۀ هنری همواره با افکار و نگاه های تازه در سایر حوزه های فرهنگ مرتبط هستند و در شکل دادن به فضای کلی جامعه نقش غیر قابل چشم پوشی دارند. از این جهت به هیچ وجه بیراه نیست اگر بگوییم تناولی و هنرمندانی مثل او در شکل دادن به بخشی از آنچه که هر یک از ما امروز هستیم نقش دارند، حتی اگر ما اصلا نام آن ها را هم نشنیده باشیم؛ همانطور که هر فارسی زبانی، حتی اگر یک بیت شعر هم در عمرش نخوانده باشد، باز هم به معنایی عمیق تحت تاثیر فردوسی و حافظ و سعدی است.

غیر از این، تناولی هنرمندی است که آثارش در فرهنگ عمومی جامعۀ ایران هم رسوخ نموده اند. تاثیر مجموعۀ مشهور هیچ را امروزه حتی در ساخت زیورآلات مورد استفادۀ روزمره هم می توان دید. این در حالی است که این مجموعه بار معنایی عمیقی را از دل سنت عرفانی و صوفیانۀ ایرانی با خود به همراه دارد؛ سنتی که هیچ شدن و رسیدن به نیستی را آخرین مرحلۀ تکامل و سلوک معنوی می داند و می گوید درِ نیستی باید کوفت تا به هستی رسید. از این جهت مجسمه های هیچ تناولی با اشعار حافظ بی شباهت نیستند که با وجود بار معنایی عمیق و حکمت آمیز و عارفانه ای که دارند، با قلب عامۀ مردم ایران هم ارتباط برقرار نموده اند.

اما در خصوص شاعر نشسته به طور خاص چه می توان گفت؟ این اثر در امتداد یک مجموعۀ مهم از آثار تناولی است که در آن ها همواره شاعر با یک مقولۀ دیگر مثل قفس، سقوط، عشق یا مقولات دیگر در ارتباط قرار گرفته و این ارتباط در قالب یک تجسم محض به تصویر کشیده شده. از این جهت این اثر به خودی خود دارای اهمیتی تاریخی است، زیرا یکی از مراحل سیر و تطور کار تناولی بر روی یک مضمون خاص را شکل داده است.

در واقع اگر ما بخواهیم به سیر تحول فکری یا نگاه هنری تناولی دست پیدا کنیم، این مجموعه به خاطر مضمون واحدی که دارد یک مورد مناسب برای تحقیق خواهد بود و مجسمۀ شاعر نشسته هم به عنوان بخشی از این راستا اهمیت خواهد یافت. (تصویر زیر مجسمۀ شاعر و هیچ را نشان می دهد که یکی از نقاط تلاقی مجموعۀ هیچ و مجموعۀ شاعر است).

نکتۀ دیگری که در خصوص این اثر می توان اشاره نمود برخی کیفیات است که شاید بتوان آن ها را تا حدی خاص و استثنایی دانست. مثلا در این اثر شبکۀ پنجره مانند بالای مجسمه که بازمانده ای از پنجره های سقاخانه ای آثار قبلی است، تا حد زیادی ساده شده و از حالت شبکه ای و ریزنقش خارج شده به طوری که تشخیص پنجره بودن آن را سخت نموده است. این را می توان یک رویکرد منحصربه فرد به حساب آورد که در تشخیص راستا کار هنری تناولی اهمیت ویژه ای به این اثر می بخشد. (در تصویر زیر مجسمۀ دیگری از این مجموعه با عنوان شاعر و معشوق را می بینیم که فرم پنجره در بالای آن کاملا تعیین است؛ همان چیزی که در شاعر نشسته در قالب یک اشاره به چشم می خورد).

اگر از این منظر نگاه کنیم چه پاسخی به سوال اصلی خواهیم داد؟ آیا قیمت این اثر غیرمنطقی است؟ باید گفت اگر این قیمت غیرمنطقی باشد از جهت مقرون به صرفه بودنش اینطور است. آثار تناولی در طول زمان قیمت هایی را خواهند دید که قیمت امروزی در برابرشان ناچیز به نظر خواهد رسید. این یک پیشگویی یا حدس بی علت نیست. تناولی در طول دوران کاری اش، خودش و آثارش را به بخشی از فرهنگ ایران تبدیل نموده است. در نتیجه ارزش آثار او، به عنوان قطعاتی از این فرهنگ، فراتر از آن است که با علت تراشی های غیرهنری بتوان چیزی از آن کاست.